SZ əsrinin yüksələn tendensiyası| Texno-siyasət hansı istiqamətdə inkişaf edir?

Texno-siyasət texnologiya sahəsindəki aktorlar və siyasi qərar qəbuletmə strukturları arasındakı əlaqələrə diqqət yetirir. Bu konsepsiya həm də siyasi proseslərə texnologiya sahəsinin getdikcə daha çox təsir etdiyini vurğulayır. Yeni araşdırmalar SZ əsrində beynəlxalq münasibətlərdən təhlükəsizlik müzakirələrinə, ictimai müzakirələrdən geosiyasi hökmranlıq planlarına qədər siyasi məsələlərin texno-siyasi baxımdan oxunmasının zəruriliyini vurğulayır.

Bu yanaşmaya görə, texnologiya nəhənglərinin dövlət liderləri ilə görüşləri təkcə texnoloji inkişafın müzakirə olunduğu görüşlər deyil, həm də qlobal güc balansının yenidən müəyyən edildiyi strateji görüşlərdir.

2023-cü il texno-siyasət baxımından necə oldu?

Ötən ili siyasətdə SZ üçün qəti dönüş ili elan etmək tez olsa da, 2023-cü ilin mühüm qarşılıqlı əlaqələr və potensial dönüş nöqtələri ili olduğunu inkar etmək olmaz. 2023-cü ildə və 2024-cü ilin birinci yarısında texno-siyasət özünün ən kəskin üzünü göstərməyə başladı. Hər şeydən əvvəl, Silikon Vadisində və dövlətlərarası münasibətlərdə 2023-cü il intriqalar və vədlər ili oldu. 2023-cü il SZ-nin siyasi səhnəyə artan təsirinin parlaq mənzərəsini çəkdi. 2023-cü ildə keçirilən demokratik seçkilərə təsir imkanından tutmuş siyasi qərarların formalaşdırılmasına qədər SZ-nin təsiri həm həyəcan, həm də narahatlıq yaradıb.

Bu il təkcə mövcudluğu ilə deyil, həm də yaratdığı potensial qırılma nöqtələri ilə seçildi. SZ-nin misli görünməmiş səmərəlilik və məlumatlı idarəetmə dövrünü açıb-açmayacağı və mövcud bərabərsizlikləri daha da pisləşdirərək, manipulyasiyanı şiddətləndirib-şiddətləndirməyəcəyi 2023-cü ildə müzakirə olunan mövzular arasında idi. SZ ilə idarə olunan siyasi inqilabın pıçıltıları 2023-cü il boyu əks-səda verdi. Diqqətəlayiq bir nümunədə, SZ ilə işləyən alqoritmlər seçici fəallığını təəccüblü dəqiqliklə proqnozlaşdıraraq, potensial manipulyasiya ilə bağlı suallar doğurdu.

Uzun müddətdən sonra ilk dəfə olaraq, siyasi qurumların SZ ilə daha qalıcı və sabit əlaqələr qurması gündəmin üst sıralarında idi. Amerika Birləşmiş Ştatlarından (ABŞ) Çinə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatından (BMT) Avropa İttifaqına (Aİ) qədər bir çox dövlət və beynəlxalq təşkilatlar SZ-nin tənzimlənməsindən danışmağa və bu sahədə hüquqi addımlar atmağa başladı. Bu, həm də SZ geosiyasətində mümkün gələcək inkişafın xəbərçisi kimi görünürdü.

ABŞ-də prezident Co Bayden və vitse-prezident Kamala Harrisin administrasiyası may ayında Amerika xalqının hüquqlarını və təhlükəsizliyini qorumaq üçün “məsuliyyətli SZ”yə sadiq qaldılar, oktyabrın son günlərində isə Bayden SZ-nin inkişafı və istifadəsində təhlükəsizlik və etibarlılığa üstünlük verən bir sərəncam imzaladı. Ağ Ev eyni zamanda SZ Haqqında Qanun Layihəsini dərc etməklə, bu mövzuda bir ilkə imza atdı. Birləşmiş Ştatların bu addımları onun SZ üçün qlobal standartların müəyyən edilməsində liderlik arzusunu əks etdirdi. Çünki ABŞ bu insan mərkəzli SZ diskursları ilə qlobal normalar yaratmağı hədəfləyirdi.

2023-cü ildə SZ geosiyasəti necə inkişaf etdi?

2023-cü il eyni zamanda ölkələr arasında texnoloji rəqabəti və öz növbəsində bu ölkələrin milli təhlükəsizlik problemlərini vurğuladı. ABŞ və Çin SZ-nin tədqiqat və inkişafına (AR-GE) investisiyalarını aqressiv şəkildə artırdı. Hər iki ölkə SZ-yə öz milli təhlükəsizliklərinin mühüm elementi kimi baxdı. ABŞ Müdafiə Nazirliyi Pentaqon yayda SZ-nin uyğunlaşdırılması üzrə strategiya sənədini dərc edərkən, Çin Kiber Məkan İdarəsi generativ SZ xidmətlərində standartları müəyyən edən niyyət bəyanatı verdi.

Çin ABŞ-nin özəl sektor tərəfdaşlığına əsaslanan strateji baxışından fərqli olaraq, ideoloji parçalanmaları əks etdirən dövlət mərkəzli yanaşmanı mənimsəyib. ABŞ başda olmaqla, bir çox ölkənin hərbi və kəşfiyyat qurumları da SZ-dən ən sürətli istifadə edən vahidlər olmaq üçün yarışır. ABŞ Ordusunun Tədqiqat Laboratoriyası “OpenAI” texnologiyasının hərbi video oyun kontekstində döyüş planlamasını təkmilləşdirə biləcəyini araşdırır.

ABŞ döyüş meydanındakı görüntüləri təhlil etmək və hətta hava zərbələri üçün hədəfləri müəyyən etmək üçün SZ texnologiyalarından istifadə etməyə başlayıb. Bu kontekstdə ABŞ ordusunun tədqiqatçıları belə bir SZ çatbotunun müharibə oyunu simulyasiyasında nə qədər yaxşı çıxış edə biləcəyini araşdırdılar. ABŞ Müdafiə Nazirliyinin SZ üzrə işçi qrupu “Palantir” və “Scale AI” kimi texnoloji şirkətlərlə işləyir və generativ SZ üçün 180 mümkün hərbi istifadə halı planı çıxarıldı.

Bundan əlavə, “Microsoft”un ABŞ kəşfiyyat agentlikləri üçün internetdən tamamilə müstəqil olan SZ modeli hazırladığı məlum olub. Son 18 ayı sistem üzərində işləyən şirkət kəşfiyyat orqanlarının məxfi məlumatları təhlil etmək üçün bu texnologiyadan etibarlı şəkildə istifadə edə biləcəyini açıqladı. Digər tərəfdən, Avropa qanadı da qlobal SZ geosiyasətində yer qazanmaq üçün addımlar atıb.

Böyük Britaniya səhiyyə və elmdə SZ-nin istifadəsi üçün 100 milyon funt sterlinqlik fond yaradarkən, Fransa SZ sektoruna 500 milyon avro dəstək vəd edib. Aİ tərəfində Almaniya, Fransa və İtaliya SZ tənzimləmələri ilə bağlı razılığa gəliblər. Şübhəsiz ki, 2023-cü ilin ən görkəmli texno-siyasi inkişaflarından biri etik SZ üçün qlobal meyarların yaradılması məqsədi daşıyan Avropa İttifaqının “SZ qanunu” təşəbbüsü oldu. Aİ SZ qanununu 2024-cü il martın 13-də təsdiqləyib.

Avropa Parlamenti (AP) 523 bəli, 46 əleyhinə və 49 bitərəf səsverməsiylə başda “ChatGPT” olmaqla, SZ modellərinin inkişaflarını nəzarət altında saxlamağı, idarə etməyi və məhdudlaşdırmağı hədəfləyir. Bundan əlavə, Aİ-də biometrik məlumatdan fərdlərin irqi, dini və ya cinsi oriyentasiyasını müəyyən etmək üçün istifadə edən sistemlər üçün SZ-dən istifadəyə ciddi qadağalar qoyulub. Bu məsələ ilə bağlı müddəalar isə mərhələli şəkildə, qanun qüvvəyə mindikdən 6 ay sonra qadağan olunmuş sistemlər üçün, 1 il sonra ümumi təyinatlı SZ vasitələri üçün, 2 il sonra yüksək riskli SZ vasitələri üçün qüvvəyə minəcək.

Özəl sektor və hökumətlər əməkdaşlıq edir

2023-cü ildə özəl sektor nəhəngləri dünya liderləri ilə bir çox sammitlər təşkil etdilər. İlon Mask Türkiyə, Çin, İsrail, İtaliya və Böyük Britaniya liderləri ilə bir neçə dəfə görüşüb. Bu görüşlər texno-siyasi xarakter daşıyırdı. Çünki bu görüşlər texnologiya nəhəngləri və dövlətlər arasında yüksək səviyyəli əlaqələri təmsil etdiyi üçün kritik əhəmiyyət kəsb edirdi.

Digər tərəfdən, “ChatGPT” ilə 2023-cü ilə damğasını vuran “Open AI” şirkətinin baş direktoru Sam Altman da Fransa prezidenti Emmanuel Makron və Böyük Britaniyanın Baş naziri Rişi Sunakla yanaşı, İsrail, İspaniya, Hindistan və Almaniya liderləri ilə görüşlər keçirib. Eyni zamanda, Altman bir sıra çıxışlar etmək üçün 2023-cü ilin iyununda Körfəz ölkələrinə səfər edib.

Körfəz ölkələri arasında Məhəmməd Bin Zayed Süni Zəka Universiteti vasitəsilə SZ araşdırmalarına və investisiyalarına diqqət ayıran Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) və 2030 vizyonu çərçivəsində SZ sərmayələrini inkişaf etdirən Səudiyyə Ərəbistanı bu yarışda diqqət çəkən ölkələr kimi önə çıxır. Altman da Körfəzdən çip sərmayələri almaq və qlobal çip istehsal gücünü artıracaq enerji layihələri üçün 7 trilyon dollarlıq investisiya tələb etdi. Körfəz ölkələri ilə ABŞ-nin qərar vericiləri arasında aktiv fəaliyyət göstərən Altman mühüm texno-siyasi fiqur oldu.

Buna paralel olaraq, ABŞ hökuməti Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ də daxil olmaqla, üçüncü ölkələrdəki şirkətlərin çip ehtiyaclarını ABŞ-nin SZ çip istehsalçısı “Nvidia”dan satın almaları və Çinlə əlaqələrini kəsmələri şərtiylə şirkətlərə lisenziya asanlığı gətirdi. Texnologiya nəhəngləri ilə dövlət liderləri arasındakı bu cür əlaqələr texno-siyasi dinamikanın formalaşmasında mühüm rol oynayır. Bu strateji danışıqlar milli təhlükəsizlik və iqtisadi artım üçün mühüm ipucu versə də, qlobal əməkdaşlığı və rəqabəti yenidən müəyyənləşdirir.